مدرسه‌ ابدال‌خان و حجره‌های بی‌طاق و طاقچه

مدرسه ابدال‌خان یا عبدل‌خان که در طرف شمالی پایین‌خیابان و نزدیک بست سفلی واقع شده بود، کتیبه احداثیه نداشت، اما آن‌گونه که از نامش پیداست، بانی آن‌ ابدال‌خان تکلو است که در زمان صفویه ابتدا حاکم ولایت جام و بعد در سال1098 حاکم بیگلربیگ مشهد شد. طبق وقف‌نامه‏‌ای که از جنس کاغذ و در ابعاد 35در65 سانتی‌متر وجود دارد، مدرسه پیش از رسیدن به مقام بیگلربیگی ابدال‌خان و به سال 1093قمری ثبت شده است.

از این رو احتمال می‌رود این مدرسه بین سال‌های 1090 تا 1100قمری و زمانی که او به مشهد رفت‌وآمد داشته است، ساخته شده باشد، هرچند در منبعی دیگر تاریخ 1085قمری به‌عنوان سال احداث مدرسه ذکر شده است.این مدرسه در کوچه سرشور، جنب قبر پیر پالان‌دوز واقع شده بود، به‌طوری‌که از اشعار منقوش در پیشانی در برمی‌آید 30سال مخروبه بوده است تا اینکه در سال 1297قمری تعمیر شده و به‌صورت کنونی درآمده است.

این مدرسه در زمان فعالیتش 32حجره برای طلبه‌ها داشته و آن‌طور که در کتاب‌های تاریخی نگاشته شده، 43نفر ظرفیت داشته است. این مدرسه 4مدرس هم داشته که ازجمله آن‌ها آقاشیخ مجتبی قزوینی است که علم اخلاق درس می‌داده است.یکی از زیبایی‌های خاص این مدرسه اشعار میرزامحمدکاظم صبوری است که روی کاشی به خط سفید نستعلیق بر زمینه بنفش ثبت شده است.

مدرسه ابدال‌خان نسبت به مدارس هم‌جوارش کوچک‌تر بوده است و به سبب کوچکی مدرسه، حجره‌های طبقه اول آن تاریک‌تر و کوچک‌تر از حد معمول مدارس آن زمان بوده است. کف حیاط مدرسه نیز یک‌متر پایین‌تر از سطح کوچه شور قرار داشته و پیرایه شایان ذکری در نمای داخلی و خارجی مدرسه به کار نرفته بود.

یکی دیگر از نکات جالب مدرسه این است که در حجره‌های آن هیچ طاق و طاقچه‌ای تعبیه نشده است تا طلبه‌ها به‌اجبار کتاب‏‌های خود را کف حجره بچینند و هنگام چرت و استراحت به‌سادگی بتوانند به آن‌ها دسترسی داشته باشند. این مدرسه که در ضمن توسعه حریم حرم در سال‌های پس از انقلاب تخریب شد، عایدات سالیانه‌ای نیز داشت؛ ازجمله 19هزار ریال و 40خروار غله. بر اساس رونوشتی که از سال 1362قمری موجود است، 6باب دکان متصل به مدرسه وقف آن بوده ‏است و متولیانش نسل به نسل مادام‌الحیات اداره آن را بر عهده داشته‏‌اند و ثواب و دعایی 250ساله از این مدرسه به ابدال‌خان رسیده است.

*منبع: محمد پسندیده. کتاب اسناد و موقوفات مدارس تاریخی حوزه علمیه مشهد